Albert Cazes & Co.’nun Hereklea/Bender Abbas kömür ocaklarının yerini gösteren deniz haritası.(Kaynak- Canacaris & Fils, Campaner /Yakın doğu Gemi Acenteliği arşivi)

1890- 1925 yılları bağlantılı olarak yaptığım çalışmalarda “Ereğli Şirket-i Osmaniyesi-Société d’Heraclée-Bender-Ereğli Şirketi” öncellikle bir kömürcülük faaliyeti gibi görülmesine karşın, ağırlıklı olarak gemilere yakıt (Kömür) ikmali yapan bir ikmalcilik faaliyeti idi. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarındaki kayıtlarda yakıt ikmalcilerine ait liste “1924-1925 Yılı Türk Ticaret Salnamesi’nde yer almaktadır.

Bu salnamedeki yakın ikmalcileri olan firmalar şöyledir;

Yakıt (kömür) ikmalcileri (Bunker Suppliers/Houille)

Arifzâde Mehmet İzzet & Alemdarzâde Tahsin Rıza. Muhtar Bey Han Kat.1, Tel: Pera 1096.

Babanzâde Hikmet. Manukyan Han. Kat 3., No.7. Galata.

Barzilay Benjamin. Rıhtım Cad. No.7, Galata.

Şakir Sadullah..İskele Caddesi, Kumkapı Caddesi. Tel: St.2228.

Albert Cazés & Cie..Çinili Rıhtım Han, Galata.

Ste Anonime de Cozlou.. Arranidi Han. Galata.

Ömer. Tulumba 13, Galata

Edwards & Sons(Near East Ltd.)..Türkiye Han, Sirkeci.

Ereğli Société Anonime. Tophane İskelesi.

Foscolo Mango & Cie. Çinili Rıhtım Han, Galata.

Hacı Emin & Çocukları..Hanalan Han No.11-12, Sirkeci.

Heald & Rizzo. İktisat Han No.14-17, Galata.

Albert Hill. Merkez Rıhtım Han 3.cü Kat No. 12-14, Galata.

Hilmi Bey. Ömer Abid Han 3.cü Kat, No.25 Galata, Tel: Pera 2166

Kemal Hüseyin & Cie. Ömer Abid Han 3.cü Kat, No.12-14, Galata.

Edward La Fontaine & Sons. Elalemci Han, Sirkeci.

Mahi..Ömer Abid Han 3.cü Kat No.22, Galata.

Mahmud Maksut. Faliro Han No. 7-9, Galata.

Olivier & Cie. Çinili Rıhtım Han 2.ci Kat No.4, Galata, Tel: Pera 1456.

Papoub. Havyar han No.22, Galata. Tel: Pera 1027.

“Ereğli Şirket-i Osmaniyesi-Société d’Heraclée-Bender-Ereğli Şirketi” Levanten görünümlü yakıt ikmalcisi,vapur donatanı ve acentesi bir firma olan Albert Cazes ile sanayici, tüccar ve banker olan yatırımcılar tarafından 1892 yılında kurulmuştur. Kurucuları; Mimar Yanko Ioannidis, Leonidis Zarifi, Gaston Auboyneau ve Albert Cazes idi. Bu şirketin çıkardığı kömürü Albert Cazes vasıtasıyla vapurlara pazarlamaktaydılar. Merkezi İstanbul’da olmakla birlikte ülkenin diğer bölgelerinde de şube açmak yasal yetkisi verilmişti. Mimar Yanko Ioannidis ve Leonidas Zarifi daha ileride tüm haklarını bu şirkete devretmiştir. (Kaynak: Osmanlı Bankası arşivi)

Şirketin ilk yönetim kurulu üyeleri, Baron de Nervo, Mösye Berger, Comte D’Amoux ve Mösye Levi Lekolt’ten oluşuyordu. Sayıları beş ilâ on sekiz kişi arasında değişebilen yönetim kurulu üyeliğine aday olabilmek için şirketin yirmi hisse senedine sahip olmak lâzımdı. Bu sayı, genel kurul üyeliği için yirmi beşti. Galata, Rıhtım Cad. Tahir Han’da yerleşik olan Albert Cazes & Co. gemi acentesi olmasının yanında kömür brokerliği yapardı ki, günümüzde yakıt ikmalcisi ve bunker ikmalcisi idi.

“Ereğli Şirket-i Osmaniyesi-Société d’Heraclée- Bender-Ereğli Şirketi”nin kurucuları sıradan bir işadamı değildiler. Bu kuruculardan Mimar Yanko Ioannidis ’in dedesi Osmanlı Sarayı’nın inşaat işlerinde kalfalık yapan Marki İoannidis ve babası, Sultan II. Abdülhamid’in Başmimarı Vasilaki İoannidis’tir. Baba Vasilaki, II.Abdulhamid’in çok önem verdiği Darülaceze Binası’nın inşaatını yapan kişidir. II.Abdulhamid tahta çıktığı 1876 yılında Vasilaki İoannidis‘i Saray’a sermimar olara görevlendirmişti. “Société Ottomane d’Héraclée” kurucu ortağı olarak Zonguldak Limanı’nın 49 yıllığına işletme hakkına sahipti. Zonguldak limanını, 1902 yılında tamamlamıştı. 25 Aralık 1893 tarihli ferman ile limanın yapımına başlanmış, 1897 yılında bitirilmesine rağmen 1900 yılında şiddetli fırtına ve dev dalgalar ile mendirek ve liman çom ağıra maruz kaldığından 1902 yılında onarılmış ve onarım sırasında limana bir de mendirek eklenmişti.1903 yılında vefat etmiştir.

Baron Robert De Nervo

Baron Robert de Nervo (3 Eylül 1842 – 24 Ağustos 1909) madencilik, çelik üretimi ve demiryolları sektörlerinde faaliyet gösteren Fransız bir sanayiciydi. 3 Eylül 1842’de Fransa’nın Paris kentinde doğdu. Ailesi Gonsalve Jean Baptiste Rosario, Baron de Nervo (1804–97) ve Adélaïde Marie Suzanne Brugière de Barante (1813–86) idi.Eşi Lucie-Agathe Talabot Fransız demiryolu endüstrisinin öncülerinden olan Paulin Talabot’un yeğeniydi. İlk eşinin ölümünden birkaç yıl sonra, 23 Haziran 1879’da Claire Sanson de Sansal ile evlendi.

Comité des Forges de France (CFF) başkanı ve Union des industries et métiers de la métallurgie (UIMM) başkan yardımcısı Robert de Wendel’in 1903’te ölümünden sonra, CFF’nin hem de UIMM’nin başkan yardımcısı olmuş ve Ocak 1904’te, şirket başkanları Edmond Duval, Albert Jouet-Pastré ve Léon Lévy, gibi demiryolu ekipmanı üreticileri olan sanayiciler, gemi inşaatçıları ve savaş malzemesi üreticileri birlikleri arasında yakın işbirliği için bir komite oluşturulmasını sağlamıştır. 24 Ağustos 1909’da Dammarie-lès-Lys’de vefat etmiştir. Yaşam öyküsünden anlaşılacağı üzere, “Société Ottomane d’Héraclée” bir meslek yaşamı değil, sadece Osmanlı Devleti’nde sürüp giden kapitülasyonla bağlı bir yüksek getirisi olan sermaye yatırımından ibaretti.

Albert Cazes & Co.

Hayli geçmiş yıllarda, İstanbul’da Canacaris firması arşivinde Albert Cazes’in bir broşürüne ve dosya kayıtlarında bir de yakıt ikmal sözleşmesine rastlamıştım. Bu belge Canacaris & Fils Co. arşivinden intikal etmiştir ve Campaner ailesi arşivinde muhafaza edilmekte idi.

Tespit ettiğim belge N.A. Canacaris & Fils ile merkezi Pire’de olan Messrs. Georgandis Bros isimli Yunanlı armatörlük firması arasında iki yıllık kömür ikmal anlaşması olup, sözleşme uyarınca Georgandis Kardeşler’in gemileri Karadeniz’de Herekléa-Ereğli’den Albert Cazes & Co. kömür ikmal şirketi vasıtasıyla ikmal yapacakları bilgisi yer alıyordu. Sözleşmede ilginç olan bir madde, kömür yüklemesi sırasında işçilerin çalışma verimliliğinden ve disiplinlerinde Albert Cazes’in hiçbir sorumluluk almayacağı tarzında idi.

Albert Cazes, vapur donatanı ve acentesi olan firmaların çok geniş bir yelpaze içinde ticaret yaptıklarına dair diğer bir örneği teşkil etmektedir. Bu şirketin Burgaz, Dedeağaç, Kavala, Midilli ve Rodos’ta şubeleri bulunuyordu.

Artin Karamanyan’ın Heybeliada Refah Şehitleri Caddesi’nde olan ikiz Karamanyan Köşkü. Fotoğraf: Arda Can Özsu.

Artin Karamanyan Vasiloğlu

Kömür ocaklarının imtiyaz sahipleri arasında bulunan Artin Karamanyan Vasiloğlu da bir yakıt ikmalcisi idi. Kardeşleri Aram ve Hrant’la birlikte Kilimli’de 2, Zonguldak’ta iki kömür ocağı bulunmaktaydı. Çok zor koşullarla sahile taşınan kömür, bir nev’i mavnalara yüklenir ve açıkta demirlemiş gemilere nakledilirdi. Karamyan şirketinin Saadet ve İnayet isimli iki şilebi aynı zamanda Osmanlı Donanması harp gemileri için kömür ikmal yaparlardı. Özellikle kömür ticaretinden büyük varlık tesis eden Karamanyan ailesi 1875’de Heybeliada’da inşa edilmiş olan Grand Bretagne Otelini satın alarak Karamanyan Hotel adını vermişlerdir.

1868 Govan Glasgow Randolph Elder & Co.’nun Fairfield Tersanesi’nde 81 Kızak No.su ile inşa edilmiş yük/yolcu vapuru SS Biafra 1280 grt. ve 797 nrt. idi. Satılmış Energique adı verilmiştir. 1893’de İdarei Mahsusa satın almış ve “İnayet” verilmiştir. 29 Aralık 1902 günü Sığacık’ın 10 batısında Kızılburun’da batmıştır. Karamanyan tarafından çoğunlukla gemilere kömür ikmal vapuru olarak hizmet vermiştir.

Ereğli Madenleri Osmanlı Anonim Ortaklığı

Ereğli kömür madenleri işletme imtiyazı Zonguldak’ta bir liman ve Zonguldak limanıyla Ereğli madenleri arasında bir demiryolu inşa etme şartıyla 1891 yılında bir fermanla 42 yıllığına Yanko Yoannides’e verilmiştir. Société Ottomane d’Héraclée bu imtiyazı kullanmak amacıyla Yanko Yoannidis ve ortakları Leonidis Zarifi ve Osmanlı Bankası Genel Müdür Yardımcısı Gaston Auboyneau tarafından 1896 yılında 10 milyon Frank sermayeyle anonim şirket olarak kurulmuştur. İmtiyaz Yanko Yoannidis tarafından bu şirkete devredilmiştir. 1937 yılında şirket adını Société Français d’Heraclée olarak değiştirmiştir.

Gaston Auboyneau 8 Haziran 1865 İstanbul doğumlu idi.Osmanlı Bankası Genel Müdür Yardımcısı olarak görev yaptığı sırada 26 Ağustos 1896 Çarşamba günü bankayı Ermeni komitacılar basmıştı. Baskın küçük bir terörist grup tarafından gerçekleştirilmiş sınırlı bir olaydan ziyade gerek saldırıları gerçekleştirenler ve diğer saldırılara katılanlar 100-150 komiteciden oluşuyordu. Baskının üç önderi Bedros Paryan (Papken Suni), Karakin Pastırmacıyan (Armen Garo) ve Haik Tiryakiyan (Hraç Andreasyan) idi).

Ereğli Şirket-i Osmaniyesi-Société d’Heraclée Bender-Ereğli Şirketi

kurucu ortaklarından Osmanlı Bankası Genel Müdür Yardımcısı

Gaston Auboyneau. (Kaynak:Salt arşivi)

Banka baskını 26 Ağustos 1896 günü günü öğleden sonra saat 13.00 civarında başlamış, hamal kıyafetinde bir grup silahlı Ermeni bankanın kapısındaki nöbetçileri etkisiz hale getirerek zorla içeri girmişti. Çok sayıda humbara dinamit lokumu içeri sokulmuş ve kısa sürede banka binası ele geçirilmişti (Eldem, 2007:113-146 akt. Yavuz 2009). Bu baskın sırasında Osmanlı Bankası Genel Müdürü Gaston Vincent kaçabilmiş, Genel Müdür Yardımcısı Gaston Auboyneau ise bir zaman sonrasında saldırganlarla kolluk kuvvetleri arasında ateşkes ilan edilmesini sağlamak amacıyla Yıldız Sarayı’na gitmişti. Eylemden sonra teröristler 27 Ağustos 1896 Perşembe akşamüstü saat 05.00’te İstanbul’dan Girondin isimli bir vapurla Marsilya limanına ulaştılar.Fransız polisi komitecileri önce arayarak gözaltına almış daha sonra St. Pierre Hapishanesi’ne götürmüştür. Banka Baskını sonrası İstanbul’da çeşitli olaylar cereyan etmiştir. Birçok kişi hayatını kaybetmiş ve yaralanmıştır. Ayrıca İstanbul’da patlayıcı maddeler ele geçirilmiştir. Bu olay Gaston Auboyneau’nun da bir yakıt ikmalcisi olmadığını, buna karşın “Ereğli Şirket-i Osmaniyesi-Société d’Heraclée-Bender Ereğli Şirketi”ne sermaye yatırımı yapmak suretiyle ortak olduğunu göstermektedir.

Georges (Yorgo) Zarifi´nin büyük oğlu Leonidas Zarifi (sağ başta) ile arkadaşlarının, kâğıt oyunu mizansenli Phenus stüdyo hatıra fotoğrafı, Abdullah Freres Fils – Pera, Constantinople.

Société d’Heraclée’nin kurucuları Mimar Yanko Ioannidis, Leonidis Zarifi, Gaston Auboyneau ve Albert Cazes idi ve bu şirketin çıkardığı kömürü gemilere pazarlama yaparlardı. Günümüxdeki adyıal “Bunker Supplier- Yakıt İkmalcisi” idiler. Bu konuda asıl faal olan Albett Cazes & Co. Ltd. idi.

Kömür ocaklarının imtiyaz sahipleri arasında bulunan Artin Karamanyan Vasiloğlu’nun kardeşleri Aram ve Hrant’la birlikte Kilimli’de iki, Zonduldak’ta iki kömür ocağı bulunmaktaydı. Çok zor koşullarla sahile taşınan kömür, bir nev’i mavnalara yüklenir ve açıkta demirlemiş gemilere nakledilirdi. Karamanyan şirketinin Saadet ve İnayet isimli iki şilebi aynı zamanda Donanma gemileri için kömür ikmal ederdi. Özellikle kömür ticaretinden büyük varlık tesis eden Karamanyan ailesi 1875’de Heybeliada’da inşa edilmiş olan Grand Bretagne Otelini satın alarak Karamanyan Hotel adını vermişlerdir.

Armatör ve yakıt ikmalcisi Panos Michail (Mikael) Courtgis

Osmanlı Devleti’nin son yüzyılında özellikle düzenli hat seferleriyle de atılım yapmış, aynı zamanda zeytinyağı üretimiyle, maden işletmeciliğiyle de başarı tesis etmiş olan Panos Michail Courtgis, milliyeti bakımından Midilli adalı Osmanlı ahalisinden bir Rum aileden geldiği gibi, İstanbul’da kurduğu armatörlük şirketinin gemileri de Türk bayraklıydı.

Midilli Adası’ndaki “Aegean Historical Archive – Ergani” deki Courtgis arşivine ulaştım ve 1564 belgeden 50 belgeyi seçerek kendi arşivime kaydettim.

Panos Michail Courtgis gerçek anlamda bir Osmanlı idi. Osmanlı dediğimizde Osmanlı devletine ait Midilli Adası’nda doğmuştu. Başkent İstanbul’da iş hayatına atılmıştı. Kurduğu her şirketin evraklarında Osmanlı devleti pulları olması, aksi bir iddiayı çürütmek için yeterli olmalıdır.

Michael Kourtzi ailesinin üyeleri. Yıl 1890. (Arka sıra Soldan) Panos Courtgis, Demetrius Courtgis Theodoros Courtgis. (Ön sıra soldan) Myrsinio Courtgis, küçük Mitsas Courtgis, Panos Courtgis’nin babası Michael Courtgis ve eşi Irini Georgiou Tzatzou. Kaynak- Courtgi Belgeleri, Aegean Historical Archive “Ergani” Midilli Adası;Haralambou Kourtzi Koleksiyonu.

Lloyd’s Register verilerine göre Rum asıllı İstanbul ve İzmir’li 10 armatör arasında P.M.Courtgis, 6,554 Nrt. toplamında 6 gemi sahibi olan Leonidas Zarifi’ye nazaran 11 gemi ile birinci sırada, fakat 5,947 nrt. ile ikinci sıradadır. Bir süre İstanbullu armatör G. Stathopulo 3 gemi 2,918 nrt. ile birinci sırada, 2 gemi ve 2,406 nrt. ile Micalinas & Co. üçüncü sırada olmasına karşın, İzmirli Hacı Davud Farkouh 3,865 nrt. toplamında 10 gemilik bir filoya sahipti. İstanbul’lu Levanten Foscolo & Mango 6,071 nrt. toplamında 4 gemiye sahip olmasına karşın bu gemiler “Mango & Doresa , Londra” kayıtlıydı. Sinissioglu S. 2,283 nrt toplamında 2 gemi sahibiydi. Listedeki diğer armatörler; Dandria Kardeşler, Saliaris A.K., Pantaleon P., Langoressis N., Evangalatos E., Andrea Spiteri, Stamiades MJ.’dir. Panos Michail Courtgis’in sicil kayıtlarında İstanbul Limanına kayıtlı “Nilos” adıyla bir su tankeri olduğu görülmektedir.

Sultan II.Abdülhamid’in itibar etmekle kalmadığı gibi faaliyetine devam etmesi için bizzat teşvik ettiği Panos Michail Courtgis, Osmanlı deniz ticareti tarihinde düzenli hat seferleri yapmış olan ilk armatör olarak önem ifade etmektedir.

Ayrıca Osmanlı donanması gemilerine kömür ikmali için Sultan II. Abdülhamid tarafından imtiyaz ile teşvik edilmiştir.

Sultan II.Abdülhamid ayrıca itibar amaçlı olarak kız kardeşi Cemile Sultan vesilesiyle kocası Damad Mahmud Celâleddin Paşa’ya verdiği Haliç Vapurları imtiyaz hakkını zamanla P.M. Courtgis’e vermiştir. Midilli Adası’nda vefat etmiş olup, mezarı kendisine ait arazidedir.