1931 yılında çoğu maliyeye ait Osmanlı dönemi arşiv malzemesinin Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk ve/veya İsmet İnönü Hükümeti tarafından Bulgaristan’a satıldığı iddia edilir. İddianın varmak istediği yer, Atatürk ve İnönü’nün Osmanlı geçmişini silmek istedikleridir. Dolayısıyla iddia sahiplerinin kimisi açısından amaç, tarihi gerçekleri sergileme değil, Atatürk ve İnönü’yü gözden düşürmektir. Peki olay nasıl olmuş ve gelişmişti?
Olayın temeli 1929 yılında Maliye Vekâleti’nden [Bakanlığı’ndan], Defterdarlığa lüzumsuz evrakın satılması için gelen bir emre dayanmaktadır. Sultanahmet’te Bizans döneminden kalma evrak mahzeninde saklanan belgeler, evrak hakkında uzman olmayan iki tapu memurunca incelenir. “Günün maliye işleri ile ilgili olmayıp bir değer taşımadıklarına, hükümlerinin geçmiş olduğuna” karar verilerek ve bir kısmının da “boş kâğıt parçaları” olduğu iddia edilerek kâğıt hamuru yapmak için, okkası üç kuruş on paraya, 30-50 ton belge Bulgaristan’da faaliyet gösteren bir şirkete hurda kâğıt olarak satılmıştır. Belgeler Bulgaristan’a gönderilmek üzere, Sirkeci’den vagonlara doldurulmuştur. Satılan belgelerin miktarı 30 ila 50 tondur. Yükleme esnasında dökülen evraktan bir kısmının Muallim Cevdet [İnançalp] tarafından çocuklardan satın alınması üzerine olay basına ve hükümete yansıyacaktır. Konuyla ilgili ilk haber 13 Mayıs 1931 tarihli Son Posta gazetesinde “Eski Evrak Hazinesi Satıldı” başlığıyla yer almıştır. 14 Mayıs’ta aynı gazete, dünkü uyarısının Defterdarlıkça dikkate alındığını ve soruşturma başlatıldığını haber vermiştir.
Son Posta Gazetesi, 14 Mayıs 1931
Muallim Cevdet evrakın tarihi değerde olduğunu görünce Başbakan İsmet İnönü’ye 17 Mayıs 1931’de bir mektup yazmıştır. 19 Mayıs tarihli Vakit gazetesinde, Sultanahmet’te eski Hazine-i Evrak’ta bulunan kâğıtların bir Bulgar şirketine okka ile satıldığı, vesikaların tarihi kıymeti anlaşılınca Hazine-i Evrak’ın kapısının mühürlendiği, 200 balyanın trenle Bulgaristan’a gittiği ama geri kalanının naklinin durdurulduğu yazıyordu. Dahası çocukların elinden bir hayli tarihi vesika toplandığı, İsmet Paşa’nın, İçişleri ve Maliye bakanlarına bundan sonra Hazine-i Evrak’ın satılmasının önüne geçilmesi ve Bulgaristan’a gönderilenlerin geri getirilmesine için telgraf çektirdiğini bildiriyordu. Bunun üzerine Maliye Bakanlığı, evrakın tarihi kıymetinin olup olmadığını incelemek üzere müfettiş görevlendirmiştir.
Manisa milletvekili Refik Şevket Bey de konuyu meclis gündemine taşımış ve sorular karşısında Maliye Bakanı Mustafa Abdülhâlik Bey, yeni harflerin kabulü üzerine tarihi kıymeti olmayan evrakın kâğıt fabrikalarına satılmasının düşünüldüğünü ve bir komisyon oluşturularak işe yaramayan evrakın satılmak için ayrıldığını, Bulgaristan’a giden evrakın aynen iadesini istediklerini belirtmiştir.
Gelişmeler üzerine Başbakan İsmet İnönü de hiçbir evrakın zarar görmemesi, kaybolmaması için önlem alınması yönünde 10 Haziran 1931’de bir genelge yayımlamıştır.
Son Posta, 8 Haziran 1931
15 Kasım 1931 tarihli Kararname ile 53 çuval evrakın Türkiye’ye getirilmesi için bütçeden ödenek ayrılması kararlaştırılmıştır.
1993 yılında Bulgaristan’ı ziyaret eden Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yetkilileri, Bulgar yetkililerden, belgelerin İsveçli Berger ailesine ait Srnee Berger Kâğıt Fabrikası tarafından satın alındığını, Bulgaristan hükümetince belgelere Sofya tren garında el konduğunu, böylece belgelerin kâğıt hamuru olmaktan kurtulduğunu öğrenmişlerdir. Genel Müdürlük, yayımladığı “Bulgaristan’daki Osmanlı Evrakı” kitabında bir kısım belgenin geri verildiğini belirtmektedir:
“Bulgar yetkilileri, Türkiye’den kâğıt yapılmak üzere, adı geçen firma tarafından satın alınan bu belgelere, Türk yetkilileri, bu belgeleri geri almak için Bulgar hükûmeti nezdinde girişimde bulunmuşlar ve Bulgar hükûmeti de Türkiye ile münasebetlerini zedelememek için bir miktar belgeyi geri vermiştir.”
Bulgaristan hükümetiyle temas sonucu evrakın kağıt hamuru olması önlenmiş ve 1933 yılında bir takım evrak Türkiye’ye iade edilmiştir. Türkiye ve Bulgaristan arasındaki 19 Şubat 1993 tarihli protokol ile 10570 poz, 21140 sayfa ve 113 defterin mikrofilm, satın alınmıştır.
Yaşananlardan ders çıkaran İnönü Hükümeti, Ayasofya civarındaki depolarda korumasız ve elverişsiz koşullarda saklanan evrakı Topkapı Sarayı’na taşımıştır. Kurumların ellerindeki belgelerin ayıklama ve imha işlemlerini düzenlemek ve muhafaza edilmesi gerekenlerin “Umumi Arşiv”e devredilmesini sağlamak üzere 19 Eylül 1934 tarihli “Resmi Evrak ve Defterlerden Lüzumsuz Olanlarının Yok Edilme Tarzı Hakkında Nizamname” hazırlanmıştır.
Sonuç olarak Atatürk ve/veya İnönü, tarihi evrakları satmamış, aksine devletin arşiv belgesinde, meclis tutanaklarında, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’nün kitabında ve gazetelerde görüldüğü üzere, olaydan haberdar olunca evrakın Türkiye’ye getirilmesine çalışmışlardır. Bu olaydan sonra tarihi belgelerin korunmasına yönelik önlemler alınmış, Macar arşivci Fekete, 1936-1937 yıllarında Türkiye’ye getirilerek, ülkemiz çağdaş arşivcilik kavramı ve uygulamaları ile tanıştırılmıştır.
Mustafa Solak
1 1 okka= 1283 gr.
2 T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Bulgaristan’daki Osmanlı Evrakı (Ankara: 1994), s. XIII-XIV.
3 “Eski Evrak Hazinesi Satıldı”, Son Posta Gazetesi, 13 Mayıs 1931, 1.
4 “Yanlış İş, Evrak Hazinesi Dikkatsizlikle Satılmış”, Son Posta Gazetesi, 14 Mayıs 1931, 1.
5 T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, age, 7-11; T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Bulgaristan’a Satılan Evrak ve Cumhuriyet Dönemi Arşivcilik Çalışmaları (Ankara: 1993), 5-9.
6 “Bu acıklı bir iştir! Birçok tarihi evrak okka okka nasıl satıldı?”, Vakit Gazetesi, 19 Mayıs 1931, 1, 2.
7 “Satılan vesikalar, Müfettişler, alakadar daireler tahkikata başladı”, Vakit Gazetesi, 21 Mayıs 1931, 2.
8 Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre 4, İçtima Senesi 1, c. 2, 6 Haziran 1931, (Ankara: TBMM Basımevi, 1982): 40-41.
9 T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Bulgaristan’daki Osmanlı Evrakı, 12.
10 Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi: 30.18.1.2.24.75.18.
11 T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Bulgaristan’daki Osmanlı Evrakı, XXI- XXII., 23-24.
12 age, XXVII.