Ticari Kayıplar
The NYT, 15 Eylül tarihinde Chicago Tribune gazetesinden alıntı yaparak ilettiği “60 Bin Kişi Evsiz Kaldı” haberinin içerisinde olası finansal kayıplar hakkında da bilgileri veriyordu. Amerikan finansal kayıplarının muhtemelen çok miktarda olduğu, yanan bölgenin içinde veya yakınında birkaç tütün deposu bulunduğu, Fransız firması Crosdy Bach ve birkaç İngiliz ticari binası ile Amerikan Y.W.C.A. (Women and Christian Activism) Derneği binası, Fransız St. Joseph’s Koleji ve birkaç Fransız Okulu’nun yandığı, toplam mali kaybın muhtemelen 60 milyon dolara ulaşacağı değerlendirmesi haber içinde konu ediliyordu.
16 Eylül 1922 tarihli The NYT, yine The Chicago Tribune’den alıntı yaparak aktardığı İzmir kaynaklı “İzmir’deki Hasar 200 Milyon Dolar” başlıklı haberinde, İzmir’in beşte üçünün küller içinde olduğunu ve bu sabah en az 300000 insanın, Amerikan, Rum ve Ermeni mahalleleri alev alev yandığı için evsiz kaldığını bildiriyor ve mali kaybın, 12 milyon doları Amerikalıların olmak üzere, 200 milyon dolara yakın olduğunu ifade ediyordu.
İzmir’den The Sunday Express’e Malta üzerinden gönderilen bir telgraf haberini konu alan 17 Eylül 1922 tarihli The NYT ise haberde, yangın sırasındaki ekonomik kayıplarla ilgili olarak çeşitli rakamlar vermekteydi. Habere göre, büyük yangının sonucu olarak, İzmir’deki ticari kayıp, bütün raporlarda vurgulandığı gibi muazzamdı ve yabancıları büyük boyutta etkiledi. Görünüşe göre bütün ticari bölge, kocaman eşya mağazalarıyla birlikte yanıp yok oldu. Haber şöyle devam ediyordu; “Levantenlerle ticaret yapan İngiliz firmalarının üyeleri, zengin Rum ve Ermeni tüccarlarının çoğu iflasla yüz yüzeyken, sonuçların kendileri için vahim olacağını söylediler. En zor durumda olanlar arasında, kurutulmuş meyve, halı, tütün ve pamuk eşya tüccarları gelmektedir. İzmir İngiliz Ticaret Odası Sekreteri M. C. Vittie’nin The Daily Express’e anlattığına göre; İngiliz sermayesinin 40.000.000’den fazlası İzmir ve çevresinde battı. Kurutulmuş meyve ürününün kaybı daha da ağır olacak. Mevsimin ihracatı henüz başlamıştı. Ürün, ortalamaların üzerindeydi ve yaklaşık 100.000 ton ürün ihraç edilmeyi bekliyordu. Eğer yangın ile kaplanan bölgenin hesabı doğru ise, bunların hepsi yandı.”
20 Eylül tarihli The NYT, “İzmir Yangını’nın Zararı Yaklaşık 150.000.000 dolar – Amerikan ve İngiliz Uzmanlara Göre Bu Zararın Sadece 60.000.000 Doları Sigorta Kapsamında” başlığıyla duyurduğu ekonomik kayıplarla ilgili haberinde, bu ticari zarar rakamlarının Amerikan ve İngiliz sigorta uzmanlarının tahminlerine göre belirlendiğini, İngiliz sigorta şirketlerinin yangının kaybının en ağır bölümünü yükleneceklerini ve Amerika’nın ticari kaybının sigortalanmış en büyük kısım olarak 12 milyon dolar civarında olduğunun tahmin edildiği bildiriliyordu. Haberde ödemelerle ilgili olarak ortaya bir sorun çıktığı belirtiliyor ve devam ediyor; “Kayıplara, yangın nedeniyle veya savaş riski ile yok olma temelinde ödeme yapılıp yapılmayacağı gibi çok önemli bir soru ortaya çıktı. Bazı mal sahipleri, sigorta poliçelerini her iki duruma göre yaptırmışlardı. Bazı mal sahipleri ise sadece bir duruma göre poliçeye sahiplerdi. Müttefikler ve Amerikalı otoriteler, yangın başladığı zaman Türk kuvvetlerinin şehri tam olarak ele geçirip geçirmediklerini ve sivil Türk Yönetimi’nin faaliyete geçip geçmediğini veya büyük yangının Kemalistler tarafından bir savaş eyleminin direkt sonucu olup olmadığını tespit etmeye çalışıyorlar”.
Geri Dönüş
“1400 İtalyan İzmir’e Geri Döndü” başlıklı haber ile, İzmir’de yaşananlardan sonra artık Türk yönetiminde yaşamın normale dönmeye başladığını gösteren bir gelişme, 27 Aralık 1922 tarihli The NYT’de yer alıyordu. Bu haberde, yangından sonra İzmir’den ayrılan 1400 İtalyan mültecinin, İzmir’deki evlerine tekrar yerleşmek üzere, İtalya’nın Brindizi limanından gemiyle İzmir’e yola çıktıkları bildiriliyordu.
Sonuç
Büyük İzmir Yangını ile ilgili olarak dönemin Amerikan Basınında çıkan haberler, görüldüğü gibi tek kaynağa dayanmayan, muhtelif kaynaklar kullanılarak hazırlanmış haberlerdir. Aslında bu durumun, yayımlanan haberlerin objektifliği konusunda olumlu bir gösterge olması gerekir. Ancak burada, yangının kim tarafından, ne maksatla çıkarıldığı, yangının söndürülmesi faaliyetleri, Türklerin şehri ele geçirdikten sonra gayrimüslim halka davranış tarzı, aynı şekilde mültecilere davranış tarzı ve mültecilerin limandan tahliyesi sırasında diğer ülkelerin faaliyetleri ve yaklaşımları gibi konularda birbiriyle çelişen haberler olduğu görülmektedir. Yangının ilk günlerinde, Türk Ulusal Kurtuluş Mücadelesi’nden olumsuz etkilenen özellikle Yunan ve İngilizler tarafından yayımlanan Atina ve Londra kaynaklı haberlerin önyargı içerdiği ve yangının Türkler tarafından çıkarıldığı iddialarına ağırlık verildiği, ancak ilerleyen zaman içerisinde durum netleştikçe özellikle Fransız ve Amerikan kaynaklarınca bu iddiaların dayanaksız ve mantıksız olduğu şeklindeki haber ve yorumların arttığı gözlemlenmektedir.
Burada gözden kaçırılmaması gereken önemli nokta, haberin doğruluk derecesini tespit edebilmek için, haber kaynağının güvenilirliğini ortaya koymak gerekliliğidir. Nitekim burada kullanılan Türklerle ilgili önyargılı haberlerin kaynakları irdelendiğinde, bu kaynakların güvenilirliği konusunda şüphe yaratacak konular olduğu görülmektedir. Bunların en açık şekilde görünen ve maalesef Türkleri yangınla ilgili sorumlu gösteren tarihçiler için de güvenilir kaynak olarak kabul edilen örnek, dönemin İzmir Amerikan Konsolosu George Horton’un açıklamaları ve konuyla ilgili 1926 yılında yayınlamış olduğu ve Türklerin kastedildiği “The Blight of Asia (Asya’nın Belası) “ adlı kitaptır. Horton’un yangınla ilgili olarak İzmir’den ayrıldıktan sonra yapmış olduğu açıklamalardaki çelişkiler, bu çalışmanın bazı bölümlerinde ortaya koyulmuştur. Konsolos Horton gerek basına yaptığı açıklamalarda, gerekse kitabında “üniformasız Türk askerlerini Amerikan Konsolosluğu’nun yanında benzin dökerken gördüğünü” söylemektedir. Oysa İzmir’deki Yakındoğu Yardım Kuruluşu özel temsilcisi Mark O. Prentiss’in Amiral Bristol’a hazırlayıp sunduğu ve daha önceki bölümde ayrıntıları açıklanan, ancak burada konunun önemini vurgulamak bakımından son bölümü yinelenen raporunda Prentiss’in “Ülkedeki haber ajansının, ‘Türklerin, Amerikan konsolosluğunun etrafına benzin dökerken görüldüğü’ söylemi dikkatimi çekti. Çoğu zaman ben de konsolosluk binasının civarında bulunuyordum, ancak hiç benzin görmedim.
Güvenilir tarihçilerin dikkate değer buldukları bir başka gerçek de İzmirli çok az insanın yangın esnasında ve devam eden günlerde, Türklerin yangından sorumlu olduklarına inanmalarıydı. Türklerin yangının söndürülmesi için sıradan bir önlem alarak ihmalkarlık yaptıkları açıktı. Hepimiz açıkça gördük ki trajik bir şekilde yangına müdahalede de yetersiz kalmışlardır. Ama ne Türk askerlerinin ne de Türk sivillerin kasten yangın çıkardıklarına, ya da şehrin yok olmasını istediklerine dair hiçbir kanıt bulamamıştım. Kanıtlar farklı bir yeri işaret ediyorlardı” ifadesi Konsolos Horton’un görüşlerini desteklememektedir. Ayrıca Türk kaynaklarına göre Horton, yangın başlamadan iki gün önce 11 Eylül Pazartesi günü, Prentiss’e göre de 13 Eylül Çarşamba sabahı erkenden İzmir’i terk etmiştir. Yangının 13 Eylül öğlen saatlerinde Ermeni mahallesinde başladığı bilindiğine göre, Horton’un yangın başladığında ve devamında olayları görme ve tanıklık yapma olasılığı yoktur. Oysa Horton, yangını bizzat görmüş şekilde olayları anlatmaktadır. Gazetecilikten diplomatlığa geçmiş olan Horton’un diplomatlık kariyeri de tarafsız bir tanık olması konusunda kuşku uyandıran bir konumdadır. Atina ve Selanik’te konsolosluk yapan ve Yunan işgali sırasında da İzmir Konsolosu olan George Horton, Yunan asıllı bir Amerikalı olan Catherine Sacopoulo ile evlidir. Dolayısıyla gerek mesleki gerekse özel yaşamında Yunanlılarla bu kadar yakın ilişki içerisinde bulunan bir diplomatın, böyle kritik bir konuda da tarafsız, objektif bir tutum sergilememiş olması sürpriz olmamalıdır.
Yunan ordusunun 15 Mayıs 1919’da İzmir’i işgalleri sırasında, bu orduyla beraber hareket eden Osmanlı Devleti’nin vatandaşı Rum ve Ermenilerin, Yunan ordusunun Anadolu içlerine ilerlemesi ve müteakiben Sakarya ve Büyük Taarruz sonrası kaçışlarında Yunan askerleriyle birlikte yaptıkları ve yaktıkları, Anadolu insanına çektirdikleri hepimizin malumudur. Ancak Amerikan basınında yapmış olduğumuz araştırmada bu yapılanlar hakkında yeterli ve ayrıntılı bilgiye ve habere ulaşmada pek başarılı olamadık. Konuyla ilgili olarak Prof. Justin McCurthy’nin ifadelerini hatırlayınca da bunu yadırgamadık. McCurthy; “Müslümanların uğradığı kayıpların tarihsel önemine rağmen, bu kayıplara ders kitaplarında değinilmez. Bulgarların, Ermenilerin ve Rumların uğradığı kıyımları anlatan ders ve tarih kitapları, Türklerin uğradığı aynı tür kıyımları anmamışlardır” diyor. Bunun nedenini de çok açık yüreklilikle açıklıyor. Çünkü Türk tarihine bakan geleneksel tutumda Türk’e biçilen rol farklıdır. Hala Amerika ve Avrupa’da tarih kitaplarında sürüp gelen yaklaşımda Türk, asla kurban durumunda olmaksızın, hep asan kesen kimliğiyle gösterilmektedir. Bundan dolayı Anadolu’da Türk halkına yapılanlar göz ardı edilerek, kendi öz malı olan İzmir’i işgalcilerden kurtaran Türk insanına, işgal ordusuyla işbirliği yaptıkları için kendilerinden hesap sorulacağı düşüncesiyle kaçan ve kaçarken de şehri acımasızca yakan Rum ve Ermenilerin suçunu yüklemek, geleneksel tutumun bir eseri olarak görülmektedir, Türk’e biçilen rol budur.
Bu konuda son sözü Amerikalı yazar ve savaş muhabiri E. Aleksander Powel’in 1923 yılında konuyla ilgili olarak söylediklerine bırakmak sanırım en uygun hal tarzı olacaktır:
“Şu anda toplumun hata ve yanlış anlamalarını anlayabiliyor ve tolerans gösterebiliyorum, çünkü sistemli bir şekilde aldatıldığını bilme şansı yoktu. Ancak Türklere iftira politikasına sarılıp, adil düşünen pek çok insana göre haksızlığı ortaya çıkan Türk karşıtı suçlamalara sütunlarında yer veren gazetelerin hiçbir bahanesi olamaz. Bunun örneklerinden biri 1922 Eylül’ünde İzmir’in yakılmasıdır. Birleşik Amerika’da bu olayı, daha Türklerin tarafından olayı dinlemeden Türklere mal etmeyen önemli gazete yok gibi bir şeydi. Oysa Amerikalı, İngiliz ve Fransız şahitler ve bir Fransız araştırma komisyonunun ifadelerine göre, İzmir’in, şehir Türklerin eline düşmesin diye Rum ve Ermeniler tarafından yakıldığı ortaya çıkınca, kaç tane gazete Türklere büyük bir haksızlık yaptıklarını söyleme cesaretini gösterdi? “
TURGAY BÜLENT GÖKTÜRK
The New York Times, 15 Eylül 1922 (14 Eylül Atina kaynaklı haber)
2 The New York Times, 16 Eylül 1922
3 The New York Times, 17 Eylül 1922 (16 Eylül Londra, Associated Press haber ajansı kaynaklı haber)
4 The New York Times, 27 Aralık 1922 (26 Aralık Brindidi, İtalya kaynaklı haber)
5 Kitabın orijinal adı, “An Account of the Systematic Extermination of Christian Populations by Mohammedans [Turks] and of the Culpability of Certain Great Powers; with the True Story of the Burning of Smyrna” dır. 1926 yılında New York’da basılmıştır.
6 The Turkish Times, Sept. 1, 1998; Housed in the Library of Congress – Brıstol Papers Collection Under the Followıng Classıfıcatıon: Brıstol, General Correspondence, Contaıner, (November – December, 1922 & January – February, 1923).
7 Justin McCurthy, age, s.2.
8 E. Alexander Powell, “The Struggle for Power in Moslem Asia,” The Century Co., New York & London (1923), pages 32-33.
Kaynakça
1. Gazeteler ve Dergiler
The Nation
The New York Times
The Hartford Courant
The Times
The Turkish Times
Los Angeles Times
Chicago Tribune
Exchange Telegraph
2. Makaleler ve Kitaplar
ARI, Kemal, Üçüncü Kılıç, Zeus Kitapevi, İzmir, Eylül, 2010.
ERDAL, İbrahim Erdal, “Amerikan Arşiv Belgelerine Göre İzmir’in Boşaltılması ve Rum Göçmenlere Yardım Konusu”, Karadeniz Araştırmaları, C. VI, S. 21, Bahar 2009,
GÖKDEMİR, Oktay, “Fransız Kaynaklarının Işığında 1922 İzmir Yangını” , ÇTTAD, VI/15, (2007/Güz), s.s.19-38
HORTON, George, The Blight of Asia (Asya’nın Belası), “An Account of the Systematic Extermination of Christian Populations by Mohammedans [Turks] and of the Culpability of Certain Great Powers; with the True Story of the Burning of Smyrna”, New York, 1926.
KIRIŞMAN, Mustafa, “Fransız Basınında İzmir Yangını Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, ÇTTAD, X/22, (2011/Bahar), s.s.77-93.
POWELL, E. Alexander, “The Struggle for Power in Moslem Asia,” The Century Co., New York & London, 1923.
YILDIRIM, Vehbi Emre, “İngiliz Basınına Göre İzmir Yangını ve Göçmenlerin Durumu”, Doktora Çalışması, Dönem Ödevi, 2010.